Od 2004 roku przy Akademii Muzycznej im. Karola ­Szymanowskiego w Katowicach, działa jedyne w Europie Środkowo-Wschodniej Muzeum Organów. Już w roku 2005, w ramach „środowych spotkań kulturalnych”, grupa zainteresowanych z naszego Oddziału SEP zawitała do pięknego budynku Akademii by zwiedzić wyjątkowe muzeum. Wizyta ta zaowocowała też informacją, która ukazała się w czwartym numerze ŚWE z 2005 roku. Od tego czasu minęło już ponad 10 lat, podczas których młode wówczas muzeum znacznie wzbogaciło swoje zbiory, przeżyło remont swojej siedziby, jak i całego budynku uczelni. Warto więc dzisiaj powrócić do tego pięknego tematu w Kąciku Śląskim a potem pomyśleć o ponownej wizycie elektryków w jego progach. Powróćmy więc do historii powstania muzeum. Projekt stworzenia tego typu placówki, łączącej działalność wystawienniczą typową dla muzeów z działalnością naukowo-badawczą i edukacyjną zrodził się w latach osiemdziesiątych. Był on rezultatem prowadzonych przez kierownika Katedry Organów i Muzyki Kościelnej, wtedy Rektora Akademii, prof. Juliana Gembalskiego szerokich badań nad historią organów śląskich, a także przeprowadzonej w latach 1981-1983 inwentaryzacji instrumentarium organowego dzisiejszej Archidiecezji Katowickiej. Praca ta ukazała ogromny obszar badawczy w dziedzinie, która na Górnym Śląsku pozostawała całkowicie poza zainteresowaniem środowiska naukowego. Nieobecność organów górnośląskich nie tylko w pracach badawczych, ale także w życiu muzycznym, związana była ze szczególnymi uwarunkowaniami, wypływającymi z ówczesnego systemu społeczno-politycznego. Silniejsza niż w innych regionach presja polityczna, indoktrynacja dążąca do marginalizacji wysokiej kultury, w tym kultury tworzonej przez Kościół, uniemożliwiała rzetelną refleksję naukową nad dorobkiem w zakresie muzyki kościelnej. Organy kojarzyły się ówczesnym decydentom jednoznacznie z Kościołem, były więc bytem ideologicznie wrogim, tym samym nie mogły stanowić składnika „socjalistycznej kultury”. Drugim, niemniej ważnym ograniczeniem był tzw. syndrom niemiecki, czyli paniczny strach – tym razem już nie tylko decydentów politycznych, ale i samego środowiska naukowego, przed nadmiernym eksponowaniem dorobku kultury niemieckiej na Śląsku. Obydwa ograniczenia przejawiały się w cenzurowaniu przedsięwzięć związanych z konferencjami, koncertami lub wystawami, podczas których prezentowano śląską muzykę organową lub dokumenty i dorobek kompozytorski dawnych twórców śląskich. Stanowiło to ogromne utrudnienie zarówno w samym procesie badań, jak i w prezentacji ich rezultatów i wpłynęło na marginalizację obszaru kulturowego, który od wieków zajmował ważne miejsce w życiu społecznym Śląska. W regionie, znajdującym się na styku kilku kultur europejskich, budownictwo organowe rozwijało się od średniowiecza, a muzyka organowa współtworzyła jego kulturę muzyczną w miarę, jak rozwijała się sieć parafii i ośrodków klasztornych. W ciągu wieków powstało ogromne dziedzictwo, stanowiące ważny składnik dorobku nie tylko w zakresie kultury muzycznej, ale i kultury materialnej, w tym techniki i sztuk pięknych. Do lat siedemdziesiątych nie istniała jednak w Polsce żadna refleksja naukowa nad budownictwem organowym na Śląsku, a prowadzone przez nestora polskich organologów, prof. ­Jerzego ­Gołosa, badania nie obejmowały terenu Śląska. W ograniczonym zakresie badania takie prowadzili muzykolodzy niemieccy, korzystając jednak głównie z zasobów archiwalnych zgromadzonych na terenie Niemiec oraz sporadycznie, głównie poprzez prywatne kontakty, także ze źródeł polskich. Podjęcie szeroko zakrojonych badań, a także działań w zakresie ochrony i konserwacji organów na Śląsku rozpoczęło się dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych. Choć spóźnione o ponad 30 lat, badania te pozwoliły na poznanie ogromnej spuścizny kulturowej i podjęcie bardziej zinstytucjonalizowanych przedsięwzięć. Z inicjatywy Jerzego Gołosa i Ośrodka Dokumentacji Zabytków rozpoczęto systematyczne ewidencjonowanie organów zabytkowych w Polsce. Szczególne znaczenie miało prowadzenie ewidencji i dokumentacji najcenniejszych organów Dolnego Śląska. Największe zasługi położył tutaj badacz i organista łódzki, Jarosław Stępowski, współpracujący z konserwatorami ówczesnych województw dolnośląskich. Jego dziełem jest około 70 dokumentacji, a także liczne artykuły, programy konserwatorskie oraz opracowania źródeł i ikonografii organów śląskich. Równocześnie organizowano konferencje naukowe poświęcone kulturze muzycznej Dolnego Śląska, na których prezentowano także rezultaty badań nad organami.
Brak ochrony prawnej organów, jako skutek braku inwentaryzacji i wpisu do rejestru zabytków, owocował jednak nadal licznymi przebudowami lub likwidacjami organów. Jeszcze w latach osiemdziesiątych XX wieku możliwe było bezkarne likwidowanie niesprawnych organów, bez pozostawiania najmniejszych śladów czy choćby wpisów do kronik parafialnych. Pozostawiane w kościołach czy w wieżach kościelnych pozostałości organów z czasem bezpowrotnie likwidowano. Na takie pozostałości natrafiał także prof. Julian Gembalski, od lat prowadzący badania terenowe i dokumentacje organów na Śląsku, starając się często o ich pozyskiwanie w celu zabezpieczenia i sporządzenia w dalszej kolejności opisu naukowego. Gromadzone przez lata elementy, a także własne zbiory archiwalne, dokumentacyjne, projektowe i efekty własnych badań naukowych były inspiracją, a później bazą do stworzenia placówki muzealnej.
Jak wspomniano już wyżej, projekt powołania muzeum organów przy Akademii Muzycznej w Katowicach zrodził się przed ponad trzydziestu laty. Już wówczas, inicjator przedsięwzięcia, obecnie kierownik Katedry Organów i Muzyki Kościelnej, prof. Julian Gembalski, zaczął gromadzić elementy organów, odnajdywane podczas prac badawczych prowadzonych głównie na terenie Górnego Śląska. Obok zabytkowych piszczałek, wiatrownic, fragmentów stołów gry, udało się pozyskiwać nie używane, pozostające często w stanie destrukcji całe instrumenty i ich części. Obiekty te inwentaryzowano, wykonywano prace zabezpieczające, przeprowadzano proces konserwatorski. Uchroniono w ten sposób przed zniszczeniem dziesiątki cennych obiektów badawczych, które równocześnie mogły pełnić funkcje eksponatów muzealnych. Część zbiorów, uzupełnioną bogatą kolekcją dokumentów archiwalnych i ikonografii, ukazano na dwóch wystawach w Akademii Muzycznej podczas konferencji naukowych „Organy na Śląsku” w 1983 i 1994 roku. Muzeum Organów, jako placówkę stanowiącą część struktury organizacyjnej Akademii Muzycznej, powołano decyzją Senatu Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, dnia 4 kwietnia 2002 roku. Organizacyjnie Muzeum stało się częścią struktury Katedry Organów i Klawesynu (przekształconej w 2012 roku w Katedrę Organów i Muzyki Kościelnej).
Uroczyste otwarcie Muzeum przez J.M. Rektora Akademii Muzycznej w Katowicach prof. Eugeniusza Knapika z udziałem Rektorów uczelni katowickich i Arcybiskupa Metropolity Katowickiego Damiana Zimonia odbyło się dnia 20 ­października 2004 roku. Z tej okazji wydano, wspólnie z Biblioteką Śląską w Katowicach, reprint jedynej międzywojennej pracy o ­budowie organów – książki ks. Roberta Gajdy „Organy, ich historia, budowa i pielęgnacja” (wydanej przez Księgarnię i Drukarnię Katolicką SA w Katowicach w 1934 roku).
Celem Muzeum Organów Śląskich (bo taką oficjalną nazwę przyjęła placówka) jest gromadzenie, zabezpieczanie i ochrona obiektów związanych z organami i ich historią, a także ich opracowywanie naukowe i udostępnianie publiczne w postaci stałej ekspozycji muzealnej. Obok funkcji wystawienniczych wiele obiektów posiada przede wszystkim walor naukowy, służący badaniom nad problemami konstrukcyjnymi, dawną technologią, problemami konserwatorskimi i szeroko pojętą historią organów śląskich. W tym celu Katedra zorganizowała własne zaplecze badawcze i technologiczne. W 2013 roku powstało Archiwum Organologiczne, gromadzące wszelkie dokumenty związane z organami śląskimi.
31 marca 2009 roku otwarty został dział poświęcony fisharmonii. Tę kolekcję zapoczątkowała zorganizowana przez uczelnię konferencja naukowa w 1996 roku, pt. „Fisharmonia – młodsza siostra organów”. Po zakończeniu wystawy towarzyszącej konferencji, część eksponatów przekazana została Akademii na własność. Dziś zbiór obejmuje ok. 40 instrumentów. Pochodzą one z Polski, Francji, Austrii, Niemiec, Czech i Stanów Zjednoczonych. W Muzeum zobaczyć można wyroby takich firm, jak m.in. Mannborg, Schiedmeyer, Hörügel czy Chicago Cottage Organ Company, a także unikatową fisharmonię Teofila Kotykiewicza. Szczególną wartość posiadają rzadkie już fisharmonie z urządzeniem do gry akordowej, a także walizkowa fisharmonia M. Szkielskiego ze Lwowa. Muzeum posiada także jedną z ostatnich wyprodukowanych w Europie fisharmonii firmy Rieger-Kloss. Dla katowickiej Akademii Muzycznej szczególnie ważny jest instrument wyprodukowany w fabryce M. Wybrańskiego z Bydgoszczy, gdyż na nim właśnie, pod kierunkiem Bolesława Szabelskiego, kształcili się przed wojną pierwsi studenci klasy organów.
Muzeum prowadzi działalność wystawienniczą, badawczą i dydaktyczną. Obok ekspozycji stałej, zorganizowało już kilka wystaw czasowych, poświęconych wybranym zagadnieniom związanym z historią i konstrukcją organów, a także ze śląska muzyką organową. Wymienić tu trzeba wystawy: „Między sztuką a techniką” (11 grudnia 2007 r. – 10 stycznia 2008 r.) – prezentującą problematykę konstrukcyjną organów w rozwoju historycznym oraz wystawę „Miechy, tremulanty, dmuchawy, czyli system powietrzny organów” (20 maja 2008 r. – 31 lipca 2008 r.), na której ukazano różnego rodzaju urządzenia służące sprężaniu i przesyłaniu powietrza, mechanizmy pneumatyczne sterujące trakturą, ikonografię i literaturę na temat systemów powietrznych. W marcu 2010 roku zorganizowano wystawę pt. „Melodie i Kancjonały”, poświęconą akompaniamentom do pieśni kościelnych. Na wystawie zgromadzono m.in. 50 druków zabytkowych i współczesnych od XVIII do XX wieku. W styczniu 2012 roku czynna była wystawa prezentująca organy w różnego typu kalendarzach. Muzeum zorganizowało także jedną wystawę poza siedzibą – w Muzeum Miejskim w Mysłowicach.
Rozwój placówki związany jest ściśle z zapleczem lokalowym i możliwościami finansowymi. Powiększające się zbiory wymagają nowych powierzchni ekspozycyjnych i zaplecza magazynowego, co skłania władze uczelni i kierownictwo muzeum do opracowania planów rozbudowy, z projektem budowy specjalistycznego obiektu włącznie. W ramach realizacji zaplecza naukowego, w postaci Archiwum i Centrum Informacji o Organach Śląskich, poszerzy się także stan kadry naukowo-technicznej. W perspektywie jest także poszerzenie zakresu tematyki zbiorów.
Muzeum Organów Śląskich jest licznie odwiedzane przez miłośników organów, melomanów, muzyków i pasjonatów historii Śląska, a także przez grupy zorganizowane z Polski i zagranicy. Od momentu założenia Muzeum zwiedziło ok. 20 000 osób, w tym grupy zagraniczne z Niemiec, Egiptu, Francji, Węgier, Ukrainy, Maroka, Włoch i Chin. Muzeum bierze także udział – od 2010 roku – w akcji „Noc Muzeów”. Współpracuje z Katedrą Mechatroniki Politechniki Śląskiej, organizując wspólne seminaria nt. przenikania techniki i sztuki. Przyjmuje liczne wycieczki szkolne, jest centrum organizacji wyjazdowych prelekcji oraz wykładów na swoim terenie dla studentów i gości. Placówka pełni więc nie tylko typową muzealną rolę, prezentującą w statyczny sposób świadectwa dawnej kultury muzycznej, ale stanowi ośrodek propagowania wiedzy o organach i kulturze muzycznej. O znaczeniu Muzeum świadczą liczne wpisy do księgi pamiątkowej, a także coraz liczniejsi zwiedzający.
Zgromadzone w Muzeum obiekty są dowodem dynamiki Śląska w zakresie budownictwa organowego. Pozwalają na refleksję nad znaczeniem organów i muzyki organowej w życiu codziennym mieszkańców Górnego i Dolnego Śląska i nad wkładem tego regionu w europejską kulturę muzyczną. Potwierdzają też powszechność organów, które w świadomości społecznej sytuują się znacznie wyżej niż wiele innych instrumentów z racji obecności w tak licznych na śląskiej ziemi kościołach. Poprzez swoją działalność Muzeum Organów Śląskich przy Akademii Muzycznej w Katowicach wpisuje się w proces ochrony dziedzictwa kulturalnego Śląska i troskę o jego zachowanie.
Oto najważniejsze eksponaty Muzeum Organów Śląskich:

• organy z kościoła parafialnego w Przyszowej, znajdujące się od 1959 roku w kościele Najświętszych Imion Jezusa i Maryi w Katowicach-Brynowie, przeniesione po konserwacji w 2004 roku do zbiorów Akademii Muzycznej (budowniczy Jan Baranowski, po 1850 roku). Organy zainstalowano w Sali kameralnej II;
• organy kościoła św. Marcina w Ćwiklicach, zrekonstruowane w oparciu o zachowane części i badania porównawcze (Heinrich Dürschlag, Rybnik, ok. 1880);
• organy kościoła św. Józefa Robotnika z Zawady Książęcej (Schlag und Söhne, Świdnica, 1906);
• pozytyw kaplicy w Szombierkach, zrekostruowany w oparciu o zachowane części oryginalne (budowniczy nieznany, koniec XVIII w.);
• cokół organów gabinetowych, destrukt pochodzący z kościoła św. Andrzeja Boboli w Leszczynach, proweniencja dolnośląska, XIX wiek);
• organy kościoła parafialnego w Chybicach (diec. Radomska) z XIX wieku (w trakcie prac konserwatorskich);
• organy kościoła parafialnego w Babinie (diec. Lubelska), z 1885 r. (w trakcie prac rekonstrukcyjnych);
• organy dawnego kościoła w Hadrze k. Koszęcina (XIX wiek);
• szafa organów w wraz z prospektem firmy Klimosz i Dyrszlag z dawnych organów kościoła parafialnego w Zabrzu-Kończycach (1929 rok);
• szafa organów wraz z prospektem oraz stół gry dawnych organów kościoła parafialnego w Raszczycach (Carl Spiegel, Opole,1912);
• pozytyw domowy współczesny (J. Gembalski, Katowice, 1979-1990);
• stół gry organów bazyliki Matki Boskiej w Piekarach Śląskich (Klimosz i Dyrszlag, Rybnik 1927);
• stół gry organów firmy Landau ze Świdnicy z dawnego kościoła Franciszkanów w Gliwicach (1923);
• stół gry firmy Bracia Rieger z dawnych organów z Paprocan (1912);
• stół gry firmy „Gebrüder Rieger” z organów kościoła Wszystkich Świętych w Gliwicach (1941);
• stół gry firmy D.Biernacki z dawnych organów kościoła św. Bartłomieja w Bieruniu Starym (1957);
• deska rejestrowa dawnych organów Michaela Rödera kościoła ewangelickiego w Legnicy (1735);
• deski rejestrowe nieistniejących stołów gry firm śląskich: Schlaga, Riegera, Berschdorfa, Spiegla (XIX-XX wiek);
• klawiatura dawnych organów kościoła parafialnego w Sierakowicach, autorstwa Johanna Hawela z Pyskowic (pocz. XIX w.);
• ponad 100 zabytkowych piszczałek śląskich organmistrzów (Hawel, Weiss, Haas, Volkmann, Schlag, Rieger, ­Berschdorf, Dürschlag, Klimosz i Dyrszlag i in.), z których część ustawiona jest na wiatrownicach umożliwiających demonstrację ich brzmienia;
• miechy różnych typów, dmuchawy;
• ikonografia organów śląskich, firm organmistrzowskich, inskrypcje, elementy wyposażenia organów, tabliczki firmowe, korespondencja, itp. (ok. 200 eksponatów);
• zbiór 35 fisharmonii (eksponowanych jest 25 instrumentów w odrębnej sali, poświeconej fisharmonii i innym instrumentom klawiszowym);
• klawesyn (typ „Landowska”).

Muzeum jest czynne w godzinach: poniedziałek, czwartek i piątek: 17.00 – 19.00, wtorek: 11.00 – 13.00, środa: 11.00 – 13.00 i 17.00 – 19.00. Dla grup zorganizowanych istnieje możliwość zwiedzania w innych terminach, po uprzednim uzgodnieniu telefonicznym: 698-621-881 (kierownik Katedry Organów i Muzyki Kościelnej). Wstęp do muzeum jest bezpłatny.

W artykule wykorzystano – za zgodą Autora – znaczne fragmenty dwóch publikacji:
1.    Gembalski J.: Muzeum Organów Śląskich. Opracowanie naukowe – album, Katowice 2013 r.
2.    Gembalski J.: Organy na Śląsku IV, Katowice 2014 r.
Serdecznie dziękuję panu profesorowi Julianowi Gembalskiemu za udostępnienie tekstu w celu opracowania niniejszego artykułu.

Zdjęcia: Archiwum Muzeum

Czytaj cały artykuł..

Muzeum Organów Śląskich – ekspozycja w holu

Ekspozycja fisharmonii

Model traktury tzw. upustowej

Pozytyw współczesny

Ekspozycja w sali nr 8

Muzeum chętnie odwiedzają szkoły

Ekspozycja w sali nr 7

Stół gry organów Schlaga