„Prądy w architekturze światowej rozwijające się w latach ok. 1918-1975. Architektura opierająca się w założeniu na nowej metodzie twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących uwarunkowań materialnych. Styl odróżniany od secesji i traktowany jako objaw odchodzenia od historyzmu, poszukiwania prostoty, a przede wszystkim dążenia do funkcjonalności.” Tak Wielka Encyklopedia Powszechna PWN definiuje modernizm, kierunek w architekturze, który w latach trzydziestych ubiegłego wieku znalazł swoje miejsce również w Katowicach, a dzięki któremu miasto do dzisiaj może poszczycić się jedną z największych starówek tego stylu na świecie. Moderna, bo tym słowem określana jest nie tylko architektura katowickich budynków, ale też i cały fragment centrum miasta, zdobyła sobie uznane miejsce na mapie miasta i w sercach mieszkańców. Dzięki niej Katowice zyskały niepowtarzalną atmosferę, która na szczęście, po latach zaniedbań i wręcz programowych dewastacji, powoli tu i tam powraca.
Katowicka moderna ma jednak nieco inne oblicze niż ta zachodnio-europejska, która powstawała w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku od projektu słynnego Domu Rietvelda w Utrechcie w 1924 roku po lata sześćdziesiąte XX wieku. Architekci na Śląsku zachowali idee najważniejszego przedstawiciela stylu, jakim był francuski architekt szwajcarskiego pochodzenia, urbanista, malarz i rzeźbiarz ­Charles-Édouard Jeanneret-Gris, znany jako Le Corbusier. Stosowali jednak także własne, ciekawe rozwiązania. W budynkach katowickiej moderny nie zawsze można znaleźć komplet pięciu słynnych zasad architektury modernistycznej Le ­Corbusiera, który zakładał:
    konstrukcję budynku opartą na słupach wykonanych z żelbetu, tworzących konstrukcję szkieletową, w której prześwit nadawał bryle lekkości,
    wolny plan budynku, czyli uzyskanie dodatkowej powierzchni przez ograniczenie liczby ścian i tym samym możliwość dowolnego kształtowania przestrzeni każdej kondygnacji,
    wolna fasada – ściany zewnętrzne nie musiały być zabudowane, np. na poziomie parteru. Elewacja, stanowiąca powierzchnię fasady, była prosta i pozbawiona dekoracji, mogła nawet w całości składać się ze szkła,
    długie, pasmowe okna zajmujące dużą część elewacji, pozwalające na oświetlenie pomieszczeń naturalnym światłem i dopływ świeżego powietrza,
    płaski dach, pełniący funkcję tarasu, ogrodu dachowego lub przestrzeni wspólnej dla mieszkańców.

Najważniejsze budynki wybudowane z zachowaniem tych zasad stanowią w Katowicach unikatowe na skalę europejską konstrukcje. Obiekty zabytkowe lub znajdujące się pod opieką Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, będąc ­swoistą wizytówką miasta składają się na katowicki Szlak Moderny. Stworzony jako trasa turystyczna, prezentuje przyjezdnym 17 przykładowych perełek modernistycznej zabudowy okresu międzywojennego. Trasa ukazuje obiekty prezentujące ich różnorodność funkcjonalną i użytkową. Na mapie Katowic możemy podziwiać następujące budowle:
1.    Dom usługowo-mieszkalny przy ul. Dworcowej 13,
2.    Dom Oświatowy przy ul. Francuskiej 12,
3.    Dom mieszkalny przy ul. Wojewódzkiej 23,
4.    Dom mieszkalny przy ul. Dąbrowskiego 24,
5.    Gmach Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i dawnego Sejmu Śląskiego przy ul. Jagiellońskiej 25,
6.    Gmach Urzędów Niezespolonych przy Placu Sejmu Śląskiego 1,
7.    Budynek Polskiego Radia Katowice przy ul. Ligonia 29,
8.    Dom mieszkalny przy ul. Podchorążych 3,
9.    Willa przy ul. Bratków 4,
10.    Willa przy ul. Kościuszki 65,
11.    Willa własna architekta Tadeusza Michejdy przy ul. Poniatowskiego 19,
12.    Willa przy ul. Kilińskiego 46,
13.    Dom mieszkalny przy ul. PCK 10,
14.    Dom mieszkalny przy ul. PCK 6,
15.    Gmach Urzędu Skarbowego (tzw. Drapacz Chmur) przy ul. Żwirki i Wigury 15/17,
16.    Kościół Garnizonowy pw. św. Kazimierza przy ul. Skłodowskiej-Curie 20,
17.    Bank Gospodarstwa Krajowego przy ul. Mickiewicza 3.

Wiele elementów znajdujących się na Szlaku zostało wybudowanych przez ówczesny Urząd Wojewódzki Śląski oraz Urząd Miasta, instytucje mające własne biura projektowe, zatrudniające architektów takich jak: Lucjan Sikorski, Tadeusz Lobos, Zbigniew Rzepecki, Karol Schayer, Władysław Szwarcenberg-Czerny, Jerzy Zarzycki, Witold Kłębkowski. Zaprojektowali oni wiele obiektów, od budynków mieszkalnych, po różnego typu gmachy i kościoły. Wśród katowickich architektów największą sławę zdobył Tadeusz Michejda, autor projektów ponad 50 gmachów użyteczności publicznej, szkół, kościołów, a także domów mieszkalnych. Odnawiane dziś w Katowicach budynki projektu Michejdy są ozdobą, a także przykładami architektury w literaturze fachowej.
Szlak Moderny pokazuje budynki w określonej kolejności, która jest propozycją dla chętnych poznania tych miejsc w mieście. Numer 1 to budynek na rogu ulic Dworcowej i św. Jana. Powstał w 1937 roku, a pierwszym właścicielem był inż. Jan Squeder. Nieznany niestety twórca projektu budynku wzorował się na zasadach Le Corbusiera, lecz nie starał się go wprost naśladować, a efekt jego pracy pokazuje doskonałe wyczucie istoty architektury „ojca modernizmu”. Architekturę budynku wyróżnia duża ilość wysokich okien, zapewniających dobre doświetlenie wnętrz, a dzięki podciętemu parterowi całość sprawia wrażenie lekkości. Z początku pierwsze dwie kondygnacje zajmowała kawiarnia Skala, a powyżej znajdowała się część mieszkalna. Na ostatniej kondygnacji znajduje się duży, zadaszony taras, który kiedyś stanowił świetne miejsce do podziwiania panoramy miasta. Sąsiedztwo budynku długo musiało czekać na powrót do dawnej świetności. To okolica starego dworca kolejowego oraz hoteli Diament i Monopol. Ten ostatni pamięta czasy, kiedy mieszkańcy miasta słuchali arii w wykonaniu Jana Kiepury stojącego na rogowym balkonie hotelu. Obecnie przebudowa ulicy Dworcowej oraz nowy budynek hotelu Diament budowany z zachowaniem części starej elewacji daje nadzieje na przywrócenie tej okolicy należnego wyglądu. Z niepokojem patrzymy na postepowanie robót, mając nadzieję, że wizytówka miasta nie zostanie oszpecona.
Numer dwa na Szlaku Moderny to Dom Oświatowy przy ulicy Francuskiej 12. Jego projektantami byli architekci Stanisław Tabeński i Józef Rybicki. Budynek zaprojektowano w 1928 i ukończono w 1934. Ciekawy, rogowy budynek składa się z trzech prostopadłościanów: pomiędzy dwoma ustawionymi prostopadle i tworzącymi narożnik usytuowano trzeci, wysoki element z ciekawą architekturą okien, podwieszony na rzędzie filarów, pod którymi narożnie znajduje się wejście do budynku. Ciekawostką jest znajdująca się we wnętrzu dwukondygnacyjna sala dekorowana okładziną ze sztucznego marmuru. Gmach został zbudowany z woli mieszkańców Górnego Śląska. Fundusze na budowę zgromadzono podczas wielkiej zbiórki pieniędzy zorganizowanej 3 maja 1923 roku przez Towarzystwo Czytelni Ludowych. Budynek był siedzibą Biblioteki Śląskiej, która do dzisiaj pozostała jego właścicielem, choć sama przeniosła się do nowej, nowoczesnej siedziby przy ulicy Powstańców. W hallu budynku znajduje się tablica, poświęcona Komendzie Śląskiej Chorągwi ZHP, która mieściła się w tym gmachu w latach 1935-1939.
Trzeci przystanek Szlaku znajduje się przy ulicy Wojewódzkiej 23. To pierwszy wieżowiec wybudowany w odrodzonej po rozbiorach Polsce, Dom profesorów Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych. Budowę na podstawie projektu Eustachego Chmielewskiego rozpoczęto w 1929 roku i ukończono w 1931. Od 8 września 1936 do 1939 w budynku swoje biuro miała Giełda Zbożowa i Towarowa.
Budynek wzniesiono na nieregularnym planie. Główny, środkowy element posiada osiem kondygnacji, boczne po pięć. Zastosowanie konstrukcji stalowej spowodowało obniżenie kosztów budowy, a także dało efekt zmniejszenia grubości murów z 51 cm na 20 cm. Dało to efekt powiększenia powierzchni mieszkalnych o 14 procent.
Konstrukcja stalowa najbardziej ze wszystkich dostosowywała się do ówczesnych form architektonicznych. Technologia ta nie ogranicza architektury koniecznością pionowego ustawiania otworów okiennych, za to pozwala tworzyć przyziemie na otwarte lokale i sklepy, bez względu na ściany wyższych kondygnacji. Nadaje się również najbardziej do stosowania tak ulubionych wówczas motywów jak podcięte naroża, szerokie okna i daleko wysunięte płyty, których wykonanie z żelbetu dla jednakowej grubości było jak na tamte czasy niekonstrukcyjne i nieekonomiczne. Obecny wygląd budynku jest efektem wykonanej 10 lat temu termomodernizacji, której przygotowanie ujawniło problemy związane ze stalową jego konstrukcją. Zachowano jednak charakterystyczne gzymsowania, cofnięte płaszczyzny międzyokienne i inne elementy płaszczyzn elewacji.
Każdy z budynków Szlaku Moderny kryje w sobie wiele ciekawych, a czasem zaskakujących rozwiązań technicznych i zamysłów projektantów. W odnalezieniu tych obiektów wśród zabudowy miasta pomagają specjalne znaki w formie stalowych prostopadłościanów, ustawione przy budynkach reprezentujących przykłady architektury modernistycznej, na których umieszczono o nich informacje. Do niedawna były to tzw. interaktywne infokioski, informatory zawierające wiele informacji, również głosowych i wizualnych. Niestety infokioski te zostały po kilku latach zniszczone, niektóre wielokrotnie. W zamian polecamy kolejny numer Śląskich Wiadomości Elektrycznych, w którym przedstawimy informacje o pozostałych przystankach katowickiego Szlaku Moderny.

Źródła
[1]    Głazek D., Architektura międzywojenna w Katowicach, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego, Katowice 2002.
[2]    Odorowski W., Architektura Katowic w latach międzywojennych, Muzeum Śląskie, Katowice 1994.
[3]    Watkin D., Historia architektury zachodniej, Arkady, 2001.
[4]    Janota W., Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939, Księży Młyn, Łódź 2010.
[5]    Modernizm w Katowicach. Szlak Moderny, materiały Urzędu Miasta Katowice 2019.
[6]    Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1966.